Figuur 10 De zogenoemde biggeltuin in 1882. Te zien zijn S.A. van der Chijs, geneesheer, en de huismeester, P.S.C.C. Nabal, met op de achtergrond de kamer van de geneesheer en de spreekkamer (Bron: Erfgoedcentrum DiEP, Dordrecht, inventarisnummer 552-M9996C)

De wrijving die was ontstaan tussen dr. Cowan en de regenten van het gesticht was voor laatstgenoemden aanleiding om ontslag aan te vragen. Uiteindelijk was het echter Cowan die ontslag aanvroeg; hem werd door de gemeenteraad in december 1894 eervol ontslag verleend.¹⁹² Hoe ernstig het conflict was, blijkt uit de notulen van de vergadering van 21 november 1894. Na een reeks van kritiekpunten te hebben genoemd, besloten regenten met de woorden: ‘Nog wordt besloten aan B & W te zeggen dat regenten niet wenschen met dr. Cowan in zamenkomst te worden gebracht.’¹⁹³ Regenten en geneesheer konden niet meer samen door één deur. De excuusbrief die Cowan aan regenten zond, werd door hen dan ook als mosterd na de maaltijd beschouwd.¹⁹⁴ De communicatie van regenten met de geneesheer verliep naderhand zelfs niet rechtstreeks, maar via de huismeester.¹⁹⁵

Niet alleen de eerste geneesheer, dr. Cowan, nam ontslag. Ook de tweede geneesheer, dr. Haver Droeze, diende zijn ontslag in vanwege de aanhoudende problemen in het gesticht. Haver Droeze meende namelijk dat de medische belangen in het gesticht ondergeschikt werden gemaakt aan de huishoudelijke – een voor hem zeer onwenselijke situatie.¹⁹⁶ En net als Cowan had ook Haver Droeze onenigheid met de regenten. Deze schreven in een brief dat de tweede geneesheer een klacht niet aan hen had voorgelegd. Had hij dit wel gedaan, dan waren regenten bereid geweest om een oplossing te zoeken, zoals zij volgens zeggen in een eerder geval ook al hadden gedaan. Haver Droeze was het met deze zienswijze echter volledig oneens, want over het door regenten aangehaalde eerdere geval schreef hij: ‘Welken steun heb ik daarbij genoten? Waar een ander, op ’t gebied van geneeskunde volslagen een onmondige, zich op mijn medisch terrein had begeven, moest ik tact genoeg bezitten dat te voorkomen! Op welke wijze? vraag ik. Voor de werkelijk verregaande onheusche bejegening behoefde geen excuus te worden gemaakt! Ieder die dit leest beoordeele zelf dit feit. Ik verlang dergelijken steun niet.’¹⁹⁷

Haver Droeze moest niet alleen de steun van de regenten ontberen; door hun toedoen werd hij ook nog eens als onbetrouwbaar bestempeld. Zelf schreef hij daarover ‘dat de Heer W. van Schaardenburg, wethouder alhier, zich had uitgelaten dat mijn geschrift niet te vertrouwen was, want dat het feit den verpleegde R. betreffende niet naar waarheid was medegedeeld’. De wethouder had zijn oordeel al klaar na slechts één kant van het verhaal te hebben gehoord, die van de regenten. Haver Droeze ging verder: ‘Op mijne vraag hoe hier van dergelijk resultaat van een onderzoek kon sprake zijn, daar bij het door mij tot den huismeester gesprokene niemand tegenwoordig was, luidde het antwoord van den wethouder kortaf “we moeten ons houden aan wat het Collegie van Regenten zegt”.’¹⁹⁸ Hieruit blijkt dat het gemeentebestuur van Dordrecht de kant koos van de regenten van het gesticht, waardoor Haver Droeze al bij voorbaat in het ongelijk werd gesteld.

Al deze toestanden waren vanzelfsprekend niet bevorderlijk voor een vruchtbare toekomst van het krankzinnigengesticht, en het zou dan ook gezegd kunnen worden dat de voortdurende onenigheid het einde van het gesticht inluidde. Ook in 1895 bleek weer dat de toestand van het gesticht beslist niet naar ieders wens was. In mei van dat jaar zond een opzichteres van het gesticht, mede namens enkele andere vrouwelijke personeelsleden, een brief aan de gemeenteraad met daarin het dringende verzoek om een onderzoek in te stellen naar de toestand van het gesticht.¹⁹⁹

De zorgen van deze opzichteres en haar collegae werden door de inspectie gedeeld. Die constateerde bij een bezoek in 1895 een aantal problemen. Zo kwam het voor dat het bestuur maatregelen nam tegen de wil van de geneeskundigen in, wat volgens de inspectie zelfs al had geresulteerd in patiënten die verwondingen opliepen, al vermeldde zij niet hoe dat precies heeft kunnen gebeuren. Ook stelden de inspecteurs vast dat het bestuur regelmatig adviezen van de inspectie in de wind sloeg. De inspectie adviseerde nog, als oplossing voor de scheve verhoudingen onder het personeel, om een geneesheer aan te stellen die tevens de functie van directeur zou bekleden, maar ook dit advies bleef onopgevolgd.²⁰⁰

Ondanks deze problemen wilde men in het gesticht nog niet geloven aan een eventuele sluiting. Dit blijkt wel uit het onderhoud aan het gebouw, dat onverminderd doorgang vond, en uit de wens uitgesproken door de nieuwe eerste geneesheer, dr. M.B. Romeny, dat een apart lokaal voor godsdienstoefening zou worden gebouwd. Dat Romeny in het geheel niet aan sluiting dacht, blijkt voorts uit de woorden waarmee hij zijn jaarverslag over 1895 afsloot: ‘Moge onze leuze steeds blijven “Excelsior.”’²⁰¹ In 1896 verwachtte Romeny ook nog steeds een goede afloop, getuige zijn woorden: ‘Gedachtig aan het woord “geduld overwint alles” hopen wij de volgende jaren veel van datgeen te zien geworden, wat door ons in het belang van het Gesticht wenschelijk, zoo niet noodzakelijk wordt geacht. Maar alles kost geld, veel geld. Waar ik echter weet, dat het beheer van dit gesticht in Uwe goede handen is, moeten wij maar op de toekomst bouwen.’²⁰²

Dat met het vertrek van Cowan geen licht aan het einde van de tunnel was verschenen, blijkt wel uit de gebeurtenissen van de jaren daarna. In 1897 kondigde Romeny aan dat hij eervol ontslag had aangevraagd. Als reden hiervoor voerde hij aan dat in het Dordtse gesticht niet kon worden voldaan aan de eisen die hij stelde aan een behoorlijke verpleging van psychiatrische patiënten.²⁰³ Hij noemde een aantal factoren die hierbij een rol speelden: al bij zijn indiensttreding constateerde hij dat het personeel niet op orde was – sommigen van hen waren te oud of verschenen zelfs regelmatig dronken op het werk. Ook het geldgebrek, evenals het feit dat de geneesheer niet tevens de functie van directeur bekleedde, verhinderde volgens Romeny een goede zorg. En over geldgebrek zei hij dat het ‘eeuwige wachtwoord in het Dordtsche Gesticht’ was: ‘“Er is geen geld voor.”’²⁰⁴

Bij Romeny’s aantreden in 1895 leek alles nog probleemloos te gaan verlopen. De huismeester en huismeesteres werden door regenten op het hart gedrukt om zich in alles onderworpen te tonen aan de nieuwe eerste geneesheer, en zij beloofden hieraan te zullen voldoen.²⁰⁵ De problemen die zouden leiden tot bovengenoemde ontslagaanvraag stapelden zich echter al snel op. Volgens regenten was Romeny zelf de veroorzaker van die problemen, door zich niet aan het huishoudelijke reglement te houden; zo verbood hij onder meer de huismeester en huismeesteres om zonder begeleiding van medisch personeel de verpleeglokalen te betreden.²⁰⁶

Ook nu moest de huismeester het weer ontgelden. Volgens dr. Romeny stond die namelijk aan de basis van de problemen, maar de burgemeester schaarde zich aan de zijde van regenten, die juist zeer te spreken waren over de huismeester.²⁰⁷ Over de eerste geneesheer zeiden zij: ‘Dr. Romenij handelt zeer onverstandig – in plaats van met den huismeester of de huismeesteres, als er iets is dat hem niet goed lijkt, spreekt hij met de keukenmeid of de linnenknecht.’²⁰⁸ De communicatie in het gesticht liet, na het vertrek van Cowan, derhalve nog altijd te wensen over.

In de Dordrechtsche Courant van 29 oktober 1897 zijn de gevolgen van deze wantoestanden beschreven. Dr. Romeny zou met ingang van 1 januari 1898 zijn gevraagde eervol ontslag krijgen, maar belangrijker nog, het gesticht zou worden geliquideerd. De voornaamste redenen hiervoor waren, volgens de gemeenteraad, dat het gesticht vrijwel ieder jaar met verlies draaide en dat het niet voldeed aan de eisen van een goed krankzinnigengesticht. Dit laatste had vooral te maken met het feit dat de geneesheer in Dordrecht niet tevens directeur was; volgens de Inspecteurs voor het Staatstoezicht op Krankzinnigen zou het hebben van een geneesheer-directeur cruciaal zijn om een gesticht goed te laten functioneren. Het eindoordeel van de inspecteurs was dat sluiting van het gesticht het beste zou zijn; burgemeester en wethouders van Dordrecht volgden dit advies.²⁰⁹

De aanloop naar de sluiting verliep echter allesbehalve vlekkeloos – op 28 december 1897 kwam het tot een uitbarsting. Het krantenartikel dat de gebeurtenissen van die dag beschreef, begon met de volgende zin: ‘Naar wij vernemen, is gisteravond in het Geneeskundig gesticht voor Krankzinnigen alhier een hevig tooneel afgespeeld.’ Het begon met een meningsverschil tussen de eerste geneesheer, dr. Romeny, en de president-regent van het gesticht, over de wijze waarop laatstgenoemde een personeelslid had bejegend. De geneesheer liet naar aanleiding daarvan weten het te betreuren ‘dat genoemde president-regent was benoemd’. Hier bleef het niet bij, want Romeny werd gesommeerd bij de regent te komen om tekst en uitleg te geven.²¹⁰

Die ontmoeting liep volledig uit de hand. Romeny wilde dit verschil van mening onder zes ogen uitpraten, maar de regent handelde de zaak liever onder vier ogen af. ‘Hierop volgde tusschen de beide heeren een hevige schermutseling, waarbij de geneesheer twee vrij ernstige wonden aan ’t oog opliep.’ De krant meldde verder dat het een ernstig gevecht was dat ‘in de geneesheerskamer is geleverd, zoo zelfs dat de geneesheer “moord!” riep. Nog in de gang werd het voortgezet, waarna een paar bedienden, die toeschoten, ten slotte een einde aan de schermutseling maakten.’²¹¹ De onenigheid tussen geneesheer en regenten had geleid tot een absoluut dieptepunt in de geschiedenis van het gesticht – zij gingen letterlijk met elkaar op de vuist.

Figuur 11 Een spotprent van de vechtpartij in het gesticht, verschenen in het Geïllustreerd Politienieuws van 6 januari 1898 (Bron: Erfgoedcentrum DiEP, Dordrecht, Dordracum Illustratum, inventarisnummer 551-15314)